Jón Trausti Reynisson skrifaði grein í Stundina í gær um trúarbrögð sem vert er að staldra við. Greinin ber nafnið „Hvers vegna trúarbrögð gera börn verri,“og í upphafi greinar freistar höfundur þess að gagnrýna trúarbrögð þrátt fyrir að hann upplifi slíka gagnrýni sem tabú. Fyrir mér er gagnrýni á trúarbrögð ekkert tabú. Gagnrýni á trúarbrögð er að mínu viti holl og mikilvæg, vegna þess að enginn kimi menningarinnar er án skuggahliða. Kannski eru okkar upphöfnustu kimar viðkvæmastir fyrir öfgunum.

Í greininni telur Jón Trausti upp þrjú „höfuðeinkenni“ sem hann telur liggja að baki öllum trúarbrögðum og sem geti „orsakað slæm áhrif þeirra á siðferði“:

1) Trúin á að aðrir geti verið illir. Þeir séu eðlislægt óæskilegir.

2) Tilfærsla á ábyrgð á atburðum og ástandi heimsins frá sjálfum sér til alvaldrar, alvitrar, ósýnilegrar veru.

3) Krafa um skilyrðislausa fylgisspekt við vilja hinnar ósýnilegu veru og jaðarsetning eða refsikvöð gegn þeim sem ekki fylgja vilja hennar.

Jón Trausti telur í fyrsta lagi að eitt af höfuðeinkennum trúarbragðanna vera það að álíta að aðrir geti verið illir og þar með óæskilegir. Út úr þessari setningu les ég að átt sé við að trúarbrögðin skipti fólki upp í flokka eftir því hverjir standi utan og innan þeirrar hefðar. Ég vil taka undir það með Jóni Trausta hversu mikilvægt það er að berjast gegn slíkum flokkadráttum, þótt ég telji það ekki séreinkenni trúarbragða að draga í dilka, demónísera og jaðarsetja annað fólk. Ég er sammála Jóni Trausta um það að trúarbrögð geti kynt allverulega undir slíkri tvískiptingu. Pólarísering í „okkur“ og „hina“ er upphaf margs konar ofbeldis, undirskipunar og fyrirlitningar á öðrum. Þvílík taktík er einkenni í ýmsum trúarbrögðum, einkum þeirra sem leggja ofuráherslu á útvalningu, en er mjög mismunandi eftir trúarbrögðum og hefðum.

Samanburðartrúarbragðafræðingurinn Charles Kimball skrifaði fræga bók árið 2002 sem hét „When Religion becomes Evil: Five Warning Signs.“ Í bókinni er spurt hvort trúarbrögðin séu helsta vandamál ójafnaðar og ofbeldis í heiminum. Kimball svarar spurningunni bæði neitandi og játandi. Hann elur þá von í brjósti að trúað fólk og ótrúað geti lifað friðsamlega saman. Jafnframt dregur hann fram fimm einkenni, sem geta komið fram í trúarbrögðum og stuðlað að ofbeldi og ójafnvægi. Þessi fimm atriði eru 1) skilyrðislausar sannleikskröfur hverrar hefðar, 2) blind hlýðni, 3) áhersla á hinn rétta tíma, sem tengist t.d. heimsslitahugmyndum, 4) að tilgangurinn helgi meðalið og 5) heilagt stríð.

Það sem mér finnst bók Kimball vera svo hjálpleg við er að bókin skilgreinir trúarbrögðin sem flókinn vef hefða og kenninga sem jafnframt standa alltaf í samræðu við samtíma sinn. Innan þessara samþættu kerfa getur hugmyndum vaxið fylgi sem eru stórhættulegar fyrir mannkynið allt. Gegn þeim ætti allt hugsandi fólk að sporna, innan og utan trúarbragða. En jafnframt leggur Kimball áherslu á að trúarbrögðin geti snúist um annað og meira en þessar hættulegu hugmyndir.

En aftur til Jóns Trausta og því sem fyrir honum eru höfuðeinkenni trúarbragðanna. Ég hef þegar nefnt þá áráttu að demónísera aðra, en Jón Trausti nefnir líka ábyrgðarflutning til guðdómsins og kröfu um skilyrðislausa fylgispekt .Hér má sjá skýran samhljóm milli gagnrýni Kimballs á blinda hlýðni og þess sem Jón Trausti heldur fram.

Og enn er ég sammála honum að blind hlýðni er einhver alskuggalegasta hlið trúarbragðanna. Blind hlýðni hefur einnig fyrirfundist í guðlausum alræðisríkjum. Ég vil taka undir það með Kimball og Jóni Trausta hversu mikilvægt það er að hver og einn hlusti á rödd sinnar samvisku, sýni hugrekki, brúki dómgreind og virði manngildi og mannréttindi annarra.

En jafnframt vil ég gera greinarmun á einkennum sem koma upp í trúarbrögðum og „höfuðeinkennum“ trúarbragða. Ég les fyrri skilgreininguna sem einkenni sem koma og fara í takt við stjórnmálalegar, efnahagslegar og menningarlegar sveiflur í samfélaginu og sem hægt er að greina og vinna með innan trúarbragða sem og annarra menningarkima. Ég les seinni skilgreininguna sem staðhæfingu um eðlislæg einkenni trúarbragða, að öll trúarbrögð á öllum stöðum og öllum tímum einkennist af blindri hlýðni, ábyrgðarleysi og jaðarsetningu annarra. Og því er ég ósammála.

Vissulega var því haldið fram í heiðnum sið á Íslandi að einn ylli „Óðinn öllu bölvi“ og á sautjándu öldinni gátu menn hikstalaust talað um að Guð ylli eldgosum, landplágum og jarðskjálftum til að aga sinn lýð. En er það höfuðeinkenni allra trúarbragða á öllum tímum að skella skuldinni af allri óáran yfir á guðdóminn?  Sum trúarbrögð játa ekki einu sinni einn guðdóm, eins og t.d. nokkrar hefðir búddisma.

Ég les titil greinar og velti því fyrir mér í ljósi hennar hvort sé „betra“, trúað fólk eða ótrúað. Jón Trausti kemst að þeirri niðurstöðu að trúarbrögðin slævi siðferðisþrek hinna trúuðu. Ég tel að svo sannarlega geti trúarbrögðin haft þau áhrif. En ég er ekki sammála því að það séu nauðsynleg tengsl milli dvínandi siðferðisþreks og trúarbragða. Svo því sé til haga haldið, er ég heldur ekki á því að trúlaust fólk sé á neinni siðferðilegri heljarþröm.

Ég hef enga hugmynd um hvort ég væri betri eða verri ef ég væri ekki trúuð, eða börnin mín væru betri manneskjur ef ég hefði ekki kennt þeim bænir. Margt af vinum og venslamönnum mínum er ekki trúað og ég á vini sem mér þykir vænt um sem játa önnur trúarbrögð en mín eigin; eru búddistar, múslimar, wiccanornir, sjamanar, únítarar, hindúar, gyðingar, baháar og ásatrúarfólk. Þau hafa auðgað líf mitt með sínum fjölbreytilegu sjónarhornum og ég hef ekki fundið minni náungakærleik, góðvild og visku hjá þeim vinum mínum sem eru yfirlýstir ateistar en hjá fólki í KFUM eða wiccanorninni. Þetta er almennt og upp til hópa prýðilegt fólk enda er ég einstaklega heppin með vini. Ég held að það sé mjög erfitt að skera úr um hvort trúlaust fólk eða trúað, (og þá hvernig trúað) sé betra, þótt rannsóknin sem Jón Trausti vitnar til leggir eflaust þar lóð á vogarskál innan skilgreindra vísindalegra forsendna.

Mér finnst leiðinlegt þegar trúað fólk er með alhæfingar um fólk sem ekki er trúað. Ég skammast mín fyrir margt í minni eigin hefð sem talar niðrandi um fólk sem hefur aðrar trúar- og lífsskoðanir en þær sem hefðin stendur fyrir.  Slíkt óþol gagnvart lífsskoðunum annarra hjálpar ekki fjölmenningarsamfélaginu. Með því er ég ekki að segja að ekki megi gagnrýna guðstrú eða guðleysi. Ég held því einfaldlega fram að flóra lífsviðhorfa sé miklu stærri og fjölbreytilegri en það sem kemst fyrir í slíkri flokkun. Og eins og Kimball hef ég þá glöðu fjölmenningarlegu trú að mannkyn allt geti lifað í friði og vináttu í fjölbreytilegri trú og trúleysi, ef það gefur gaum að og bregst við hættumerkjunum í eigin hefðum.