Det finns grusomhet og smerte i verden som er menneskeskapt. Det skjer fordi det finns folk som ikke vil barn vel. Og situasjonen fortsetter å skje og vare fordi kulturen som vi er vokst opp ihar for lenge vist den blinde øye til slike historier, Den har vist større omsorg for voksne folks privatliv og ære en trivselen til de små barn. Men vi skal være voksne som ser, fordi barnet og de som tar imot barna i kjærlighet er størst i Guds rike.
Staten ved utdanningsdirektoratet har regler om gudstjenester i skoletid fra 2009. I reglene blir disse gudstjenester betraktet som del av skolens generelle kultur- og tradisjonformidling. 13. november i år kom en anbefaling fra utdanningsdirektoratet om „at skolene organiserer deltagelse ved at elevene aktivt melder seg på, og at det bør være samtidig påmelding til gudstjenester og alternative tilbud.“
Denne anbefaling har ført til diskusjon i Brønnøysunds Avis om forhold og samarbeid mellom skole og kirke i de siste dagene (se her, her og her). Jeg synes at diskusjon om samarbeid mellom kirke og skole er viktig og vil gjerne presisere min egen syn.
Læreplanen for KLRE finns her og begynner på denne måten:
Religioner og livssyn gjenspeiler menneskers dypeste spørsmål og har gjennom historien bidratt til å forme individ, fellesskap og samfunn. Kunnskap om religioner og livssyn er vesentlig for enkeltmennesket, for å kunne tolke tilværelsen og for å forstå kulturer i ens eget samfunn og i samfunn verden over.
Læreplanen har et kompetansemål for hvert alderstrinn. Hvis man tar kompetansemålet for den del av KRLE faget som handler om kristendommen og setter opp i tabellform så ser den sånn ut: Skole og kirke.
Kirken driver sin egen trosopplæring og forkynnelse. Det som er likt med trosopplæringen og KRLE faget i skolen er at begge former bygger på av religionspedagogikk og undervisning om tro. Det som er forskjellen er at trosopplæringen er forkynnelse og praksis av evangeliet og den kristne tradision innenfor trossamfunn, men den andre er formidling og undervisning om kristen tro, og tradisjon. Noen bruker ordene kjennskap og kunnskap til å vise forskjellen mellom de to. Hvis man skal på kajak, er det ikke den samme ferdighet å se på padling/ lese om padling og ha kunnskap til teknikk. Til å bli en padler må man teste sin kjennskap til padling. Trosopplæring er kjennskap, KRLE er kunnskap.
Med hensyn til kompetansen som hver skoleelev i Norge skal ha etter læreplanen, så er det et stort ansvar som hver grunnskole har for kunnskap av kristendom, religion, livssyn og etikk. Det er en kompetanse som er ganske viktig i nutid som er flerkulturell og hvor man er mer og mer oppmerksom på at til å kunne leve i fred med og forstå andre mennesker, så må man lære å vise respekt for religiøs mangfold og livssyn. Gjensidighetsprinsippen, respekten og toleransen for andre folks tro og livssyn er tydeliggjort i kompetansemålene for alle årstrinn.
Kirken kan være en viktig støttespiller for skolen i dette store og viktige mål. Som et eksempel er Brønnøy kirke og Brønnøysund gamle kirkested Brønnøys tusenårssted, den elste del av kirken stemmer fra 1200 tallet og er elste bygg i byen. Kirkens orgel er en fantastisk formidler av kirkelig musikk. Å kjenne kirkens kunst, arkitektur og musikk er en viktig del av KRLE kompetansemål. Folket som jobber i kirken med sin erfaring og utdannelse kan være en viktig resurss for skolen. Faglig samarbeid mellom kirke og skole kan bistå kompetanseutvikling i skolen.
For min del så handler utdanningsdirektoratets anbefaling ikke om at skolen skal ble mere livsnøytral. Som postmoderne mennesker i flerkulturell samfunn med store etiske utfordringer som gjelder menneskerettigheter, klima og flere viktige ting skjønner vi fleste at den livsnøytrale, objektive perspektiv finns ikke. Måten til å snakke om tro, religion og livssyn er diskursiv og den krever kompetanse i å diskutere på en respektful måte. Denne diskursive måte å se og leve med ulike synspunkter på tro og livssyn er en av det viktigste verdier som skolen formidler til sine elever.
Skolegudstjenestene er en tradisjonelt samarbeid mellom kirke og skole, som ledd i generell formidling av kultur og tradisjon. I en gudstjeneste som er et samarbeidstilbud mellom kirke og skole er det spesielt viktig at være obs på at det er ikke alle som sitter på benkene som tilhører kirken, selv om de og deres foreldre har bestemt at de kan være med. Man må være bevisst på ordvalg. Skolegudstjenesten, som den er praktisert her i Brønnøy er ikke en høymesse med nattverd. Den inneholder et forenkelt form og kort preken, musikkinnspill fra elever, tradisjonelle tekstlesninger og salmer som elevene skal være bekjent med som del av skolens kompetansemål. Siste år snakket soknepresten om Malala Youzafsai som viktig forebilde for alle mennesker. I år har jeg tenkt meg å snakke om barn som flyktninger og hvordan julehistorien kan gi oss symboler om gjestfrihet og menneskeverdi.
I reglene står at gudstjenesten skal ikke være „en del av KRLE faget“. Det er en tilbud om samarbeid og derfor er den ikke pålagt. Foreldre og ungdommer over 15 år kan frita seg og sine barn og velge alternativ. Så, for meg innebær anbefalingen om aktiv melding en presisering om handlingsrom i samarbeid mellom kirke og skole. Skolen har fortsett store kompetansemål å møte i å formidle kunnskap om kristendommen i gjennom sine læreplaner, men når det gjelder tilbud om samarbeid, så foreldre har en aktiv rolle i det å velge mellom tilbud om skolegudstjeneste eller alternative tilbuder.
Jón Trausti Reynisson skrifaði grein í Stundina í gær um trúarbrögð sem vert er að staldra við. Greinin ber nafnið „Hvers vegna trúarbrögð gera börn verri,“og í upphafi greinar freistar höfundur þess að gagnrýna trúarbrögð þrátt fyrir að hann upplifi slíka gagnrýni sem tabú. Fyrir mér er gagnrýni á trúarbrögð ekkert tabú. Gagnrýni á trúarbrögð er að mínu viti holl og mikilvæg, vegna þess að enginn kimi menningarinnar er án skuggahliða. Kannski eru okkar upphöfnustu kimar viðkvæmastir fyrir öfgunum.
Í greininni telur Jón Trausti upp þrjú „höfuðeinkenni“ sem hann telur liggja að baki öllum trúarbrögðum og sem geti „orsakað slæm áhrif þeirra á siðferði“:
1) Trúin á að aðrir geti verið illir. Þeir séu eðlislægt óæskilegir.
2) Tilfærsla á ábyrgð á atburðum og ástandi heimsins frá sjálfum sér til alvaldrar, alvitrar, ósýnilegrar veru.
3) Krafa um skilyrðislausa fylgisspekt við vilja hinnar ósýnilegu veru og jaðarsetning eða refsikvöð gegn þeim sem ekki fylgja vilja hennar.
Jón Trausti telur í fyrsta lagi að eitt af höfuðeinkennum trúarbragðanna vera það að álíta að aðrir geti verið illir og þar með óæskilegir. Út úr þessari setningu les ég að átt sé við að trúarbrögðin skipti fólki upp í flokka eftir því hverjir standi utan og innan þeirrar hefðar. Ég vil taka undir það með Jóni Trausta hversu mikilvægt það er að berjast gegn slíkum flokkadráttum, þótt ég telji það ekki séreinkenni trúarbragða að draga í dilka, demónísera og jaðarsetja annað fólk. Ég er sammála Jóni Trausta um það að trúarbrögð geti kynt allverulega undir slíkri tvískiptingu. Pólarísering í „okkur“ og „hina“ er upphaf margs konar ofbeldis, undirskipunar og fyrirlitningar á öðrum. Þvílík taktík er einkenni í ýmsum trúarbrögðum, einkum þeirra sem leggja ofuráherslu á útvalningu, en er mjög mismunandi eftir trúarbrögðum og hefðum.
Samanburðartrúarbragðafræðingurinn Charles Kimball skrifaði fræga bók árið 2002 sem hét „When Religion becomes Evil: Five Warning Signs.“ Í bókinni er spurt hvort trúarbrögðin séu helsta vandamál ójafnaðar og ofbeldis í heiminum. Kimball svarar spurningunni bæði neitandi og játandi. Hann elur þá von í brjósti að trúað fólk og ótrúað geti lifað friðsamlega saman. Jafnframt dregur hann fram fimm einkenni, sem geta komið fram í trúarbrögðum og stuðlað að ofbeldi og ójafnvægi. Þessi fimm atriði eru 1) skilyrðislausar sannleikskröfur hverrar hefðar, 2) blind hlýðni, 3) áhersla á hinn rétta tíma, sem tengist t.d. heimsslitahugmyndum, 4) að tilgangurinn helgi meðalið og 5) heilagt stríð.
Það sem mér finnst bók Kimball vera svo hjálpleg við er að bókin skilgreinir trúarbrögðin sem flókinn vef hefða og kenninga sem jafnframt standa alltaf í samræðu við samtíma sinn. Innan þessara samþættu kerfa getur hugmyndum vaxið fylgi sem eru stórhættulegar fyrir mannkynið allt. Gegn þeim ætti allt hugsandi fólk að sporna, innan og utan trúarbragða. En jafnframt leggur Kimball áherslu á að trúarbrögðin geti snúist um annað og meira en þessar hættulegu hugmyndir.
En aftur til Jóns Trausta og því sem fyrir honum eru höfuðeinkenni trúarbragðanna. Ég hef þegar nefnt þá áráttu að demónísera aðra, en Jón Trausti nefnir líka ábyrgðarflutning til guðdómsins og kröfu um skilyrðislausa fylgispekt .Hér má sjá skýran samhljóm milli gagnrýni Kimballs á blinda hlýðni og þess sem Jón Trausti heldur fram.
Og enn er ég sammála honum að blind hlýðni er einhver alskuggalegasta hlið trúarbragðanna. Blind hlýðni hefur einnig fyrirfundist í guðlausum alræðisríkjum. Ég vil taka undir það með Kimball og Jóni Trausta hversu mikilvægt það er að hver og einn hlusti á rödd sinnar samvisku, sýni hugrekki, brúki dómgreind og virði manngildi og mannréttindi annarra.
En jafnframt vil ég gera greinarmun á einkennum sem koma upp í trúarbrögðum og „höfuðeinkennum“ trúarbragða. Ég les fyrri skilgreininguna sem einkenni sem koma og fara í takt við stjórnmálalegar, efnahagslegar og menningarlegar sveiflur í samfélaginu og sem hægt er að greina og vinna með innan trúarbragða sem og annarra menningarkima. Ég les seinni skilgreininguna sem staðhæfingu um eðlislæg einkenni trúarbragða, að öll trúarbrögð á öllum stöðum og öllum tímum einkennist af blindri hlýðni, ábyrgðarleysi og jaðarsetningu annarra. Og því er ég ósammála.
Vissulega var því haldið fram í heiðnum sið á Íslandi að einn ylli „Óðinn öllu bölvi“ og á sautjándu öldinni gátu menn hikstalaust talað um að Guð ylli eldgosum, landplágum og jarðskjálftum til að aga sinn lýð. En er það höfuðeinkenni allra trúarbragða á öllum tímum að skella skuldinni af allri óáran yfir á guðdóminn? Sum trúarbrögð játa ekki einu sinni einn guðdóm, eins og t.d. nokkrar hefðir búddisma.
Ég les titil greinar og velti því fyrir mér í ljósi hennar hvort sé „betra“, trúað fólk eða ótrúað. Jón Trausti kemst að þeirri niðurstöðu að trúarbrögðin slævi siðferðisþrek hinna trúuðu. Ég tel að svo sannarlega geti trúarbrögðin haft þau áhrif. En ég er ekki sammála því að það séu nauðsynleg tengsl milli dvínandi siðferðisþreks og trúarbragða. Svo því sé til haga haldið, er ég heldur ekki á því að trúlaust fólk sé á neinni siðferðilegri heljarþröm.
Ég hef enga hugmynd um hvort ég væri betri eða verri ef ég væri ekki trúuð, eða börnin mín væru betri manneskjur ef ég hefði ekki kennt þeim bænir. Margt af vinum og venslamönnum mínum er ekki trúað og ég á vini sem mér þykir vænt um sem játa önnur trúarbrögð en mín eigin; eru búddistar, múslimar, wiccanornir, sjamanar, únítarar, hindúar, gyðingar, baháar og ásatrúarfólk. Þau hafa auðgað líf mitt með sínum fjölbreytilegu sjónarhornum og ég hef ekki fundið minni náungakærleik, góðvild og visku hjá þeim vinum mínum sem eru yfirlýstir ateistar en hjá fólki í KFUM eða wiccanorninni. Þetta er almennt og upp til hópa prýðilegt fólk enda er ég einstaklega heppin með vini. Ég held að það sé mjög erfitt að skera úr um hvort trúlaust fólk eða trúað, (og þá hvernig trúað) sé betra, þótt rannsóknin sem Jón Trausti vitnar til leggir eflaust þar lóð á vogarskál innan skilgreindra vísindalegra forsendna.
Mér finnst leiðinlegt þegar trúað fólk er með alhæfingar um fólk sem ekki er trúað. Ég skammast mín fyrir margt í minni eigin hefð sem talar niðrandi um fólk sem hefur aðrar trúar- og lífsskoðanir en þær sem hefðin stendur fyrir. Slíkt óþol gagnvart lífsskoðunum annarra hjálpar ekki fjölmenningarsamfélaginu. Með því er ég ekki að segja að ekki megi gagnrýna guðstrú eða guðleysi. Ég held því einfaldlega fram að flóra lífsviðhorfa sé miklu stærri og fjölbreytilegri en það sem kemst fyrir í slíkri flokkun. Og eins og Kimball hef ég þá glöðu fjölmenningarlegu trú að mannkyn allt geti lifað í friði og vináttu í fjölbreytilegri trú og trúleysi, ef það gefur gaum að og bregst við hættumerkjunum í eigin hefðum.
Mér finnst skemmtilegt að þýða sálma. Um daginn barst mér splunkunýr sálmur eftir John Bell um flóttamannavandann í danskri þýðingu. Sálmurinn var kynntur á norrænu helgisiðaþingi í Reykjavík nú í nóvember. Þýðingin mín kemur fyrst og danski textinn sem þýtt er eftir á eftir, ef einhver á enska frumtextann væri hann þakksamlega þeginn. Í fimmta versi dönsku þýðingarinnar er rætt um flóttamannastrauminn upp að landamærum eftir hraðbrautum Evrópu. Ég valdi aðeins aðra þýðingu á þessari hendingu, vegna þess að aðkoma flóttamanna að eyríkinu í norðri er önnur en á meginlandinu.
Takk til Kristínar Þórunnar Tómasdóttur sem vék að mér sálminum og Magneu J. Matthíasdóttur sem leit yfir sálminn hjá mér og lagði til góðar breytingar. Sálmalagið er einfalt og endar í miðju kafi. Neðst má finna nóturnar, sem Kristín Þórunn var svo góð að mynda fyrir mig.
EF
1. Ef héti ég María,
hefði barn armi á
og neyddist til að flýja,
nauð og stríð, lands míns vá,
fyndir þú mér friðsælt skjól?2. Ef allar brynnu að baki
brýr mér heim, minni á ferð
frá voða og vopnabraki,
og vígamanna grimmri mergð,
fyndir þú mér friðsælt skjól?3. Ef féllu á sprengjur fláar
fagra sveit, sem ég veit,
þær hittu fyrir hús mitt,
heimafólk, dýr á beit,
fyndir þú mér friðsælt skjól?4. Ef hyrfi um nótt í hafið
hriplekur báturinn,
úr öldum væru dregin,
aðeins ég og grátur minn,
fyndir þú mér friðsælt skjól?5. Ef langförul ég legði
land við fót, norðurgrjót
og sögu þér ég segði
um sult og angist, meinin ljót,
fyndir þú mér friðsælt skjól?6. Ef héti ég María
héldi smábarni á
Ef ég héti Jesús…
Her er danski textinn:
Hvis
1.Hvis jeg hed Maria
med et barn på min arm,
tvunget til at flygte
fra mit lands krig og larm,
fandt du så en plads til mig?2. Hvis den by, jeg kom fra,
var brændt ned og besat
af mit lands soldater,
og jeg var helt forladt,
fandt du så en plads til mig?3. Og hvis der faldt bomber
på det sted, hvor jeg bor,
og hvis nu de ramte
vores hjem og min bror,
fandt du så en plads til mig?4. Hvis en båd på havet
helt forsvandt i en nat,
og hvis jeg blev reddet,
men sad helt efterladt,
fandt du så en plads til mig?5. Hvis jeg havde vandret
op mod nord, og hvis jeg
nu kom til din grænse,
op langs din motorvej,
fandt du så en plads til mig?6. Hvis jeg hed Maria
med et barn på min arm,
Hvis jeg nu hed Jesus(John Bell 2015, Værkstedet GudstjenesteLIV)
De helliges samfunn er symbol om relasjon med blikk på Kristus, mellom Gud og mennesker, mellom ulike mennesker, mellom nutid og fortid, mellom kronotoper og mangfoldighet, mellom det folkelige og det tverr-folkelige, mellom klima, dyr, mennesker og alt som lever, mellom de som er begrenset og kontekstuell og det som strømmer over grensen, mellom det som er demokratisk og kontinuerlig. Denne relasjon utformer «en sky av vitner» som Hebreerbrevet preket til oss på siste søndag. Og nettopp fordi communio sanctorum gir oss en sky av vitner så er det et utmerket symbol for en folkekirke som lever og tjener i en relasjon som er åpen, mangfoldig og hellig. Og takk biskop Tor for å vise oss vei til skyen.
